سنت های فراموش شده ايرانيان در رمضان

شايد بتوان آيين‏هاى رمضان را با توجه به آنچه در گذشته بوده و آنچه امروز باقى است، در دو بخش دسته‏بندى كرد: «آيين‏هاى رسمى» و «آيين‏هاى غيررسمى»؛ كه هر دو دسته البته در يك افق جمع و تعريف مى‏شوند. آنچه امروزه بيشتر به عنوان آيين‏هاى رسمى در ماه رمضان و در شهرهاى بزرگ و كوچك شاهد آن هستيم، آيين‏هايى است كه نسبت كمى با غناى آئينى غير رسمى اين ماه در گذشته دارد. آيين‏هاى رمضان در گذشته نه چندان دور، بسيار گسترده‏تر و غنى تر از امروز بود و حلول ماه رمضان، مانند عيد نوروز كه عيد رسمى ايرانيان است، آيين‏هاى بسيار ويژه‏اى داشت؛ آيين‏هايى كه اين نوشته تلاش دارد به اختصار، بخشى از آنها را بازخوانى كند؛ گو اين كه برخى از اين آيين‏ها هم چنان باقى است و يا با رنگ و رونق كمترى در گوشه و كنار شهرهاى دور و روستاها هنوز برگزار مى‏شود. الف.آيين‏هاى پيشواز يا استقبال از رمضان رمضان در فرهنگ اسلامى عامه، ماهى بزرگ و ارجمند است و بنابراين بايد براى ورود به آن، آيين‏هاى استقبال ويژه‏اى را برگزار كرد. از گذشته‏هاى دور، آيين‏هاى پيشواز رمضان، آيين‏هاى پررونقى بوده است و نشانه احترام، عظمت و ارجمندى اين ماه در فرهنگ ما. از جمله اين آيين‏هاى پيشواز، آيين‏هاى تطهير و تنظيف است كه گستردگى خاصى داشته است. 1- آيين‏هاى تطهير و تنظيف (سفيدكارى، گِلكارى، حمامِ روزه، حنابندان) ورود به ماه رحمت خدا، مقدماتى داشته است كه يكى از آنها تطهير ظاهرِ فردى و بومِ اجتماع بوده است. در گذشته، در نواحى مختلف ايران، خانه‏تكانى يك رسم پيشوازى مهم براى رمضان بوده است و تقريباً همه خانواده‏ها به خانه‏تكانى كامل قبل از رمضان (مانند شب عيد نوروز) اهتمام داشته‏اند. اين خانه تكانى، شامل منازل، حجره‏ها، كاروان سراها، تيمچه‏ها، بازارها و شست و شوى اسباب و وسايل منزل و كار نيز مى‏شده است. رسومى از اين دست، خاصه در شهرهاى بزرگ، رونق بيشترى داشته است. اما در بسيارى از نقاط ايران، “سفيد كردن خانه” در آستانه ماه رمضان يك رسم مألوف بوده است. در آستانه اين ماه، مردم به مرمت ظاهر منازل و سفيد كردن آن با گچ مى‏پرداخته‏اند و اين رسم را حرمت و اهتمام مى‏داشتند. تكاندن فرش‏ها از غبار، نظافت و … نيز كه پيشتر گفته شد، عموماً همزمان با گچكارى انجام مى‏شد و جالب آنكه اعتقاد بر اين بود اگر اين كار توسط دختران دمِ بخت انجام شود، بركت رمضان، آنها را تا رمضان ديگر به خانه بخت خواهد فرستاد. نظافت اماكن عمومى، تكايا، مساجد و … نيز رسم ديگرى بوده كه اگر چه امروز از آن آثارى باقى است (نظافت مساجد)، اما در گذشته بيشتر رونق داشته است. مراسم «گِلكارى» مساجد نيز، كه در ايام قبل از رمضان برگزار مى‏شد و طى آن ظاهر مسجد را پيراسته و با نوعى گل و گچ مى‏اندودند، يك سنت ثابت در گذشته بوده است. تطهير فيزيكى و شستن تن نيز يك سنت بزرگ ديگر بوده است. «حمام روزه» يعنى رفتن به حمام قبل از رمضان و به پيشواز آن، يك سنت مهم بوده است كه با «حمام عيد نوروز» برابر بوده است. رفتن به «حمام روزه»، البته دو وجه داشته است: نخست اين عقيده، كه بايد ظاهر و تن را نيز براى ورود و استفاده بهتر از ماه رمضان از پليدى‏ها تطهير كرد و دوم بجا آوردن «غسل نيت» ماه رمضان. غسل نيت روزه، تقريباً اگر چه از مستحبات وقت بوده، اما در حد واجبات، مورد اهتمام و توجه قرار مى‏گرفته است. در كنار «حمام روزه»، آرايش خانم‏ها و زينت‏آرايى آنها نيز از سنت‏هاى مرسوم بوده است. مراسم عمومى «حنابندان» نيز مشتركاً براى زنان و مردان اجرا مى‏شده و اعتقاد عمومى بر آن بوده است كه كسى كه ناخنش حنا نداشته باشد، وقتى دستش را در ماه رمضان به سمت آسمان بلند مى‏كند، از رحمت و اجابت خدا بى‏نصيب است. 2. ساير آيين‏ها (نان رمضان، رشته‏برى، آشتى‏كنان، كلوخ‏اندازان، روزه پيشوازى) از سنت‏هاى رايج ديگر در پيشواز رمضان، تدارك‏ها و آمادگى‏هاى خانواده بوده است. تهيه مايحتاج رمضان، سنتى بوده كه هنوز هم باقى است. بسيارى از خانواده‏ها، قبل از رمضان و در روزه‏هاى آخر شعبان، «نان رمضان» را مى‏پختند و وسايل و تداركات لازم را تهيه مى‏ديدند. نان رمضان نيز، البته با نان ساير ايام سال تفاوت داشت و پرمايه‏تر بود. از جمله مراسم تقريباً عمومى ديگر براى رمضان، علاوه بر نان رمضان، مراسم «رشته برى» بود كه تقريباً در همه نواحى ايران رواج داشت. براى تهيه آش كه پاى ثابت سفره‏هاى افطار است، قبل از رمضان، مراسم «رشته‏برى» گاه به صورت عمومى و گاه خصوصى تدارك مى‏شده است. خانوارها يا تعدادى از آنها با هم، خمير رشته را تهيه مى‏ديدند و پس از آن، فردى كه تبحر خاصى در رشته‏برى داشت و به او «رشته‏بر» مى‏گفتند، خميرها را مى‏بريد و رشته آش تهيه شده را به نسبت سهم خانواده‏ها تقسيم مى‏كرد. در مواردى نيز، خانم‏هاى آشنا، خودشان اين كار را در منازل انجام مى‏دادند. سنت مهم و شايسته ديگرى كه در ايران رواج داشت و امروز رگه‏هاى ضعيفى از آن باقى است، مراسم «آشتى‏كنان» بود. هر سال در آستانه رمضان، بزرگان هر منطقه به سراغ خانواده‏ها، زن و شوهرها و كسانى كه با هم كدورتى داشتند رفته و آنها را براى ورود به رمضان، آشتى مى‏دادند و اعتقاد داشتند كسانى كه با داشتن كدورت از يكديگر به رمضان وارد شوند، طاعات مقبولى نخواهند داشت. جالب آنكه در بسيارى از موارد، حتى كسانى كه كسى از كدورت آن‏ها خبر نداشت، خود براى برگزارى اين رسم، پيغام مى‏فرستادند و به انجام آن اهتمام داشتند. اين رسم در كنار سنت حسنه «عيادت از بيماران به صورت جمعى» و كمك به ماديات و معاش آنان، از رسوم ثابت ديگر پيشوازى رمضان بود. رسم و سنت مهم ديگر، كه به نوعى تكمله سنت نيكِ «آشتى‏كنان» بود، آيين «كلوخ‏اندازن» بود. اين آيين كه در بخش‏هايى از جنوب و نواحى مركزى ايران مورد استقبال فراوان بود، بر اين اساس استوار بود كه روز قبل از شروع ماه يا دو روز مانده به شروع ماه را بايد به طبيعت رفت و به شادى و نشاط پرداخت و با خوردن دوست‏داشتنى‏ترين چيزها و تمتع كامل دنيوى، چشم را سير كرد تا در ماه رمضان بر ماديات و تنعمات هوس نورزد. بر همين اساس، در روزهاى مذكور، خانواده‏ها به صورت دسته‏جمعى به طبيعت مى‏رفتند و ضمن تفريح و تغذيه و … كدورت‏هاى باقى مانده را نيز فرو مى‏شستند و براى ماه رمضان ازهر حيث آماده مى‏شدند. جالب اين كه كسانى كه مراسم آشتى‏كنان آنها برگزار شده بود، عموماً ميهمان ويژه فاميل يا دوستان بودند. اين مراسم، در بخش‏هاى مختلف نام‏هاى متفاوتى داشت كه از جمله در تهران و قزوين به مراسم «گل‏خندانى» مشهور بود. اگر هم ماه رمضان در زمستان واقع شده بود، مراسم با جمع شدن در يك خانه بزرگ و اعيانى برگزار مى‏شد. تفريح، مطايبه، خوردن و آشاميدن همه نوع مواد خوراكى و نوشيدنى و بازى‏هاى مختلف، از مراسم اين روز بود و خواندن اين شعر نيز در اين روز و در اول وقت مراسم، مرسوم بود: صد مژده كه ماه رمضان مى‏آيد رحمت زخدا به بندگان مى‏آيد شد گردش و تفريح در اين ماه حرام چون قتل امام شيعيان مى‏آيد گرفتن «روزه پيشوازى» نيز از آيين‏هاى ديگرى بود كه براى ايجاد آمادگى در افراد جهت ورود به ماه رمضان مرسوم بود و امروز هم البته هنوز باقى است. اما يك تفاوت عمده آن با روز پيشوازى امروز، اين بود كه افطار روزه‏دار در روزه پيشوازى، فقط آب و خرما بود و غذاى افطار يا افطارى براى وى تدارك نمى‏شد و در واقع روزه او بايد با غذاى سحرى روز اول رمضان گشوده مى‏شد. در حقيقت، اين روزه جز مقدارى آب و خرما تا سحر روز اول رمضان ادامه داشت. ب.آيين‏هاى شروع ماه و روءيت هلال شروع ماه رمضان و روءيت هلال ماه، در همه دوره‏ها، آيين‏هاى ويژه‏اى داشته است. درست است كه امروزه مردم در شب ماه رمضان از طريق تلويزيون و راديو مطلع مى‏شوند كه فردا شروع رمضان است يا نه و روءيت هلال توسط مراجع تقليد صورت گرفته و مسلم شده يا خير، اما در گذشته، شروع ماه و روءيت هلال، آيين‏هاى ويژه‏اى داشته است كه امروز تقريباً به كلى از بين رفته اند. آيين‏هاى رويت هلال (روءيت، قاصد در كردن، شب نيت) در شهرهاى بزرگ، روءيت هلال توسط «عالمِ بلد» انجام مى‏شد. «عالم بلد»، يا خود، مجتهد جامع‏الشرايط بود و سخنش مورد قبول همه و يا نماينده مجتهدى از اين دست بود. به هر حال، روءيت هلال بايد براى«عالم بلد» مسلم مى‏شد و او حكم به حلول ماه رمضان مى‏داد. البته آيين‏هاى پيوسته با روءيت هلال نيز توسط خود مردم انجام مى‏شد. مردم از غروب روز آخر شعبان به بام‏ها و نقاط بلند مى‏رفتند و در جستجوى هلال ماهِ نو، چشم به آسمان مى‏دوختند. اين روءيت هلال نيز در هر منطقه، آيين‏هاى خاصى داشت. در مناطق مركزى ايران، مردم با سينى قرآن و آينه و سبزه به پشت‏بام‏ها رفته و در آينه مى‏نگريستند تا ماه را در آن ببينند. بعد قرآن را باز مى‏كردند و به آن نگاه مى‏كردند و بعد سبزه را در آب مى‏انداختند. در نواحى جنوب ايران نيز مردم معتقد بودند كه بايد بعد از روءيت هلال به شمشير نگاه كرد. در نواحى شمالى هم، نگريستن به صورت سادات بعد از روءيت هلال، سنت بود تا بركت و رحمت آورد و در برخى نواحى هم نگريستن به صورت كودكان به خاطر صداقت آنان مرسوم بود و به همين دليل، موقع رفتن براى روءيت هلال، كودكى را نيز با خود به بام مى‏بردند. به هر حال، روءيت هلال توسط افراد، براى آنها حجيت شروع ماه را به همراه نداشت و ماوقع، بايد به تأييد و حكم «عالمِ بلد» منتهى مى‏شد. اگر چنين نمى‏شد و گواهى گواهان كارگر نمى‏افتاد و روءيت هلال براى «عالم بلد» مسلم نمى‏شد، سنت ديگرى به نام «قاصد در كردن» (اعزام قاصد به اطراف) انجام مى‏شد. اين قاصدان كه از ميان افراد امين انتخاب مى‏شدند، وظيفه داشتند به اطراف رفته و از جاى ديگر و مهم ترى، حكم حلول ماه را با تأييد مجتهدى ديگر(شفاهاً يا كتباً) بياورند. به هر حال، بعد از مسلم شدن حلول ماه و ابلاغ حكم آن، رسماً ماه رمضان اعلام مى‏شد و خبر شروع ماه، با صداى اذان، شليك توپ، صداى نقاره، و يا جار زدن به همه جا پخش مى‏شد. در مجموع همه مراسم فوق، در شب قبل از شروع ماه انجام مى‏شد كه به آن «شب نيت» مى‏گفتند؛ شبى كه مردم نيت مى‏كردند تا يك ماه را در طاعات و بندگى خدا سپرى نمايند. عمده آيين‏هاى «شب نيت»، اكنون با ورود لوازم و تكنولوژى جديد به فراموشى سپرده شده است. آيين‏هايى مثل جمع شدن در خانه «عالم بلد» يا مسجد و سخنرانى وى، اهداى قرآن و مشخص كردن پيش نماز و مكبر براى محلات و «فيض» گيرى از مالداران براى خرج در ماه رمضان افراد بى‏بضاعت و … . ج.آيين‏هاى سحر و وقت شناسى درست همانند اعلام خبر شروع ماه، امروز ما براى پيدا كردن وقت سحر و افطار هيچ مشكلى نداريم. هم ساعت سحر و افطار مشخص است و هم وسايل متعددى كه آن ساعت را به ما خبر دهد. اما در گذشته چنين نبوده و هر يك از اين موضوعات، رسوم و آيين‏هاى ويژه خود را داشته است. رسومى كه گاه در مواردى، تن به خرافه نيز مى‏زده است، اما در مجموع رسوم پابرجا و پراهميتى بوده است. بيدارشدن سحر در گذشته و تشخيص وقت آن كار دشوارى بوده است. در زمان فقدان راديو و ساعت و زمان‏سنج و … تنها و تنها امكان اين موضوع فراهم بوده كه از روى ستارگان و موقعيت آنها زمان سحر تشخيص داده شود و پايان وقت سحر نيز مشخص گردد. آيين‏هاى سحر(وقت‏شناسى، ستاره‏بينى، قسم رختخواب، دم‏دم سحرى، چراغ گزاران، بوق حمام، آب و ترياك) موقع سحر، در بسيارى نواحى ايران از روى موقعيت ستارگانى مثل پروين و دب اصغر و اكبر تشخيص داده مى‏شد و اين ستارگان كه با نام‏هاى مختلفى مشهور بودند، در واقع، مشخص كننده اوقات شرعى بودند. در نواحى مركزى ايران، ستاره گز پروين(پروين)، نيم گزك و گز ترازو و در همين ناحيه و برخى نواحى ديگر، ستارگان «هفت برادران»(دب اصغر) و نيز ستاره «ظل سحر» مشخص كننده اين ساعات بود. در مجموع، عمده اتفاق بر ستارگان هفت برادران بود و گفته مى‏شد هرگاه سه ستاره از هفت ستاره، راست مقابل قبله قرار گرفتند، شروع سحر و هرگاه همه هفت ستاره در چنين موقعيتى قرار گرفتند، پايان سحر است و بايد از خوردن و آشاميدن دست كشيد. در روستاها و برخى نواحى نيز، صداى خروس موقعيت زمانى سحر را اعلام مى‏كرد. معروف بود كه خروس در شب سه بانگ مى‏زند: يكى نيمه‏شب، يكى ساعتى پس از نيمه‏شب و يكى سحر. و اين سومى بود كه شروع سحر را اعلام مى‏كرد. جالب آن كه گاه موارد خرافى هم با اين مصاديق همراه مى‏شد، مثلاً خروس سفيد چهل تاج بانگ سحرش قطعى بود و لازم‏الاتباع و به نوعى مرجع بود. در بخش‏هايى از ايران نيز «قَسَم رختخواب» رايج بود كه افراد موقع خواب، رختخواب را قسم مى‏دادند كه آنها را سر وقت بيدار كند و بر اين اساس، هر ساعتى كه در موقع سحر از خواب بر مى‏خاستند، همان ساعت، سحر پنداشته مى‏شد.البته رسومى مثل دو رسم اخير بيشتر در نواحى روستايى رايج بوده است. ناگفته نگذاريم كه شناخت وقت سحر و موقعيت ستارگان، كار همه افراد نبود. بسيارى از مردم در آن دوره‏ها، حتى نام ستارگان را نيز نمى‏دانستند و بنابراين افرادى به عنوان «سحرخوان» متصدى وقت‏شناسى بودند. سحرخوانان موظف بودند وقت سحر را تشخيص داده و آن را به مردم اعلام نمايند. سحرخوانى در دوره‏هاى بسيارى از تاريخ ما، يك سنت رايج بود كه سالها در يك خانواده مى‏ماند و از پدر به پسر و همين‏طور به نسل‏هاى بعدى مى‏رسيد. اين تخصص نيز، البته بعدها با ورود وسايلى مثل ساعت و غيره، صرفاً به اعلام موقع سحر با اذان يا جار زدن محدود شد و سحرخوانان فقط اذانى مى‏گفتند و يا وقت سحر را اعلام مى‏كردند و بدين صورت البته سحرخوانى هم معناى محدودترى يافت. بعد از تشخيص سحر توسط سحرخوانان، شيوه‏هاى متفاوتى براى اعلام سحر به عموم مردم رايج بود. از دركوبيدن و نقاره نوازى در شهرهاى مذهبى مثل مشهد و قم، تا طبل‏كوبى، شيپورزنى، سرنا نوازى، دمام زنى در جنوب(با نام دم‏دم سحرى) و جارزدن، همه شيوه‏هاى رايج اعلام وقت شروع و پايان سحر بودند. رسوم مهم ديگرى نيز در اين زمينه وجود داشت: توپ در كردن در موقع سحر از جمله اين رسوم بود كه در بسيارى مناطق رواج داشت، به اين نحو كه موقع شروع سحر و پايان آن را با شليك توپ اعلام مى‏كردند. در برخى نواحى نيز تيراندازى در سحر، اعلام كننده وقت بود. اما مهم‏ترين شيوه و شايد رايج‏ترين آن‏ها، سنت قديمى و فراگير «چراغ‏گزاران» بود كه در بسيارى نواحى ايران بخصوص نواحى مركزى رواج داشت. در اين شيوه، بعد از شناخت وقت سحر توسط «سحرخوانان»، تعداد زيادى چراغ بر سر مناره‏ها و گلدسته‏هاى مساجد گذاشته مى‏شد و بعد از پايان وقت سحر هم برداشته مى‏شد. مردم نيز براى تشخيص موقع سحر و شروع و پايان آن، به چراغ‏هاى روشن نگاه مى‏كردند. در برخى موارد نيز، اين چراغ‏ها خيلى معروف بود و مرجع مى‏شد؛ مثل «چراغ ملاكاظم» كه در گلدسته‏هاى مسجد جامع يزد گذاشته مى‏شد. البته در كنار اين همه سنت‏ها، سنت بيدار كردن همسايه‏ها نيز رايج بود كه هر همسايه‏اى كه سحر بيدار مى‏شد، ساير همسايگان را نيز با كوبيدن در منزل يا ديوار منزل آنها بيدار مى‏كرد. «بوق حمام» نيز يكى ديگر از شيوه‏هاى اعلام شروع و پايان سحر بود. در قديم، آغاز و پايان كار حمام‏ها، بوسيله بوقى اعلام مى‏شد كه «تون‏تاب» حمام آن را مى‏نواخت. در ماه رمضان، اين بوق‏ها براى اعلام وقت سحر و افطار نيز به كار مى‏رفت. از نكات جالب و قابل ذكر ديگر در مورد سحر رمضان، عقيده خاصى در قديم بود مبنى بر اين كه تا چند لحظه بعد از پايان وقت سحر، مى‏توان آب خورد، چون لطيف‏تر از غذاست و تا كمى بعد از آب، مى‏توان دخانيات نيز استعمال كرد؛ چون دود از آب هم لطيف‏تر است. به اين سنت، سنت «آب و ترياك» و «آب و قليان» مى‏گفتند و كسانى كه به نحوى به نوعى از دخانيات معتاد بودند، تا پاس كوتاهى بعد از اعلام وقت پايان سحر، مى‏توانستند دودى بگيرند. شعرهاى زيادى نيز در مورد اين عقيده رواج داشت. مثل : آب است و ترياك موءمن دهن پاك موءمن دهن پاك نان رفت و خشخاش يا: وقت قليان است و آب شيعيان بوتراب سوى مسجد كن شتاب تا تو را باشد ثواب نكته جالب ديگر اين كه، سحرخوانان، طبالان و چراغ‏گزاران و كلاً ساير خبردهندگان سحر به صورت عمومى، مواجبى نيز دريافت مى‏كردند كه از همه مردم جمع‏آورى و به آنها پرداخت مى‏شد. هر چه بود و به هر رسمى كه مردم براى سحر برمى‏خاستند، بعد از صرف سحرى، به مساجد مى‏رفتند و نماز افراد، به ندرت به صورت فرادا برگزار مى‏شد. بعد از نماز نيز ادعيه ويژه سحر و … و سحر به صبح مى‏پيوست. د. روزهاى رمضان و آيين‏هاى افطار روزهاى رمضان در گذشته نيز مانند امروز، نسبت به روزهاى ديگر سال، خلوت‏تر و كم جنب‏وجوش‏تر بود. اولاً به طور عام كارهاى سخت و سنگين در روزهاى ماه رمضان تعطيل مى‏شد و ثانياً كارهاى مثل قنادى و شيرينى‏پزى و … نيز با آنكه جزو ِحرف سخت شمرده نمى‏شد، به دليل رعايت حال روزه‏دارانى كه ممكن بود اشتهايشان تحريك شود، صبح‏ها تعطيل بود و عموماً از نيمه دوم عصر شروع مى‏شد. برعكس، كشاورزان فقط صبح‏ها را به دليل سرحال‏تر بودن به مزارع و باغات مى‏رفتند و ظهر و عصر را به استراحت مى‏گذراندند. در عوض، در اين تعطيلى نيمه حال، برنامه‏هاى ديگرى وقت افراد را پر مى‏كرد كه امروز هم هنوز ادامه دارد. آيين‏هاى روز رمضان و افطار(ختم و تعليم قرآن، وى‏دژه خوانى، نقاره آفتاب، طبل ورچين ورچين، خرما گردانى) «ختم قرآن» يكى از اين مراسم بود كه مجلس مردانه آن در مسجد يا تكيه و حسينيه و زنانه آن عموماً در منازل برگزار مى‏شد. آموزش قرآن و ادعيه‏خوانى نيز تقريباً در همين ماه سال به صورت جدى پى‏گيرى مى‏شد. بسيارى افراد نيز، آموزش قرآن و نماز به فرزندانشان را به همين ماه موكول مى‏كردند و به آن اهتمام مى‏ورزيدند. گاه در مجالس قرآن‏خوانى و ختم قرآن تا 30 نفر قارى دعوت مى‏شدند و تمام قرآن را قرائت مى‏كردند؛ گاه نيز تعداد كمتر بود و بايد البته حق‏الزحمه قاريان را علاوه بر افطار به آنها پرداخت. گاه نيز مراسم «ويژه‏خوانى» برگزار مى‏شد كه عبارت بود از خواندن سوره‏هاى خاص قرآن مثل بينه، يوسف، باسين، الرحمن و … كه عموماً در مساجد برگزار مى‏شد و هر كس براى اين مراسم مى‏آمد، موءظف بود با خود چيزى بياورد و در پارچه وسط مجلس بريزد (نخود، كشمش، قند، نبات و …) و بعد از پايان مراسم، اين وسايل به نسبت مساوى بين هم تقسيم مى‏شد و سهم متولى مسجد نيز پرداخت مى‏گرديد.(نقاره آفتاب زرد) اما روز رمضان كه به سمت پايان مى‏رفت، آيين‏هاى افطار شروع مى‏شد. اعلام وقت افطار نيز مانند سحر با لوازم و شيوه‏هاى گوناگونى بيان مى‏شد. اما قبل از آن، كارهاى ديگرى نيز صورت مى‏گرفت: «غسل افطار» مستحب، از جمله همين موارد بود كه قبل از افطار انجام مى‏شد. به طور كلى وقت افطار مشخص‏تر از وقت سحر بود و «خط حمراء» تقريباً ملاك تشخيص آن بود. خط حمراء، خطوط سرخى بود كه در مشرق آسمان و موقع غروب ديده مى‏شود. با ديدن خط حمراء، «نقاره آفتاب»(كنايه از غروب آفتاب و «طبل ورچين ورچين» به صدا در مى‏آمد كه دومى كنايه از اين بود كه كسبه بايد وسايل خود را جمع، و كسب و كار را تعطيل كنند. اين طبل، تقريباً در همه بازارهاى شهرهاى بزرگ نواخته مى‏شد و مردم دو دسته مى‏شدند: عده‏اى كه براى افطار به منزل مى‏رفتند و عده‏اى كه براى نمازِ قبل از افطار به مساجد مى‏رفتند. گروه دوم در مساجد با خرما و گاه آش، روزه خود را مى‏گشودند. هر چه بود اعتقاد بر اين بود كسى كه روزه روزه‏دارى را بگشايد، در ثواب آن شريك است. به همين دليل، رسم رايج ديگرى بود به نام «خرماگردانى»، بدين قرار كه مردم نزديك افطار با ظرفى از خرما به كوچه مى‏آمدند و با تعارف آن به مردم در حال رفتن به خانه، روزه آنها را باز مى‏كردند و در ثواب افطار كردن آنها شريك مى‏شدند. اين رسم «خرماگردانى» تا سال‏هاى اخير نيز در برخى مناطق مركزى ايران مثل كاشان ادامه داشت. ه. آيين‏هاى عزادارى و ايام تيغ ماه رمضان، علاوه بر ساير فضيلت‏ها و مناسب‏هايى كه دارد، «ماه عزا» نيز شمرده مى‏شود. روز نوزدهم رمضان، روز ضربت خوردن حضرت على(ع) امام اول شيعيان و روز بيست و يكم روز شهادت ايشان است. به همين دليل، «آيين‏هاى ويژه‏اى در اين دو روز برگزار مى‏شود كه چهره ماه رمضان را به ماه محرم نزديك و در آن تغيير كلى مى‏دهد. فاصله روز نوزدهم تا بيست و يكم رمضان، در گذشته و در فرهنگ بومى ايرانيان، «ايام تيغ» ناميده مى‏شده و آيين‏هاى ويژه‏اى داشته است؛ آيين‏هايى كه بسيارى از آنها تا امروز نيز باقى است و برخى منسوخ شده است. 1- آيين‏هاى ايام تيغ (تعزيه، نخلِ على، سنگ زنى) سياهپوش كردن ظاهر شهرها و مساجد و تكايا و …، تعطيلى بازارها و كسب و كار در هر سه روز (كه امروزه عموماً يك يا دو روز است)، سوگوارى و مراسم ويژه آن و تعزيه‏خوانى و مجالس نوحه، مراسم عامى هستند كه در گذشته، با شور و حرارت فراوان در ايام تيغ برگزار مى‏شده‏اند و تا امروز نيز باقى‏اند. اين آيين‏ها، البته عموميت دارند؛ يعنى با سنت‏هاى رايج عزادارى در ماه‏هاى ديگر مثل محرم تفاوت چندانى ندارند. اما از سنت‏هاى ويژه عزاى مولاى متقيان در ماه رمضان، نخست بلند كردن تابوتى بزرگ به نام «نخل»، «نخل عزا» يا «نخل على» است كه در نواحى مركزى ايران مثل يزد و كرمان و اصفهان و كاشان رواج بيشترى داشته و بعدها در مناسبت‏هاى مذهبى ديگر مثل عاشورا نيز اجرا شده است. اين نخل، ابتدا به نام «نخلِ على» شهرت داشته و گويا بعدها عموميت يافته است. روزه داران در هر دو روز نوزده و بيست و يك رمضان، اين نخل را از جايى كه قرار دارد بلند مى كنند و آن را در پيشاپيش دسته عزادارى حركت مى‏دهند و بعد از پايان مراسم عزادارى رسمى، به جاى اول خود بر مى‏گردانند. بزرگى و كوچكى اين نخل نيز متفاوت است و گاه آن اندازه بزرگ است كه تا حدود 200 نفر براى حركت دادن و بلند كردن آن زير

در فرهنگ عامه ايران، كه پيوستگى خاصى با فرهنگ اسلامى دارد، بعضى از ماه‏هاى سال اهميت و جايگاه ويژه‏اى دارند. محرم، شعبان و رمضان را، شايد بتوان مهم‏ترين ماه‏هاى هر سال از اين حيث برشمرد. اين موضوع، البته بستگى تام و تمامى با روحيه مذهبى ايرانيان دارد كه سنت‏هاى مذهبى و آئينى اسلام را رنگ و رونق افزون ترى مى‏بخشد. عموماً آغاز ماه شعبان،كه طليعه جشن‏هاى نيمه‏شعبان است، آغاز دگرگونى عمده در بومِ فرهنگ ايرانى است. تا نيمه شعبان هر سال، به آمادگى براى جشن هر ساله موعود مى‏گذرد و از نيمه آن به بعد، به آمادگى و آماده‏سازى همه چيز براى استقبال از ماه رمضان. آن چه در ميان ماه‏هاى ديگرِ سال، رمضان را اهميت ويژه‏اى مى‏بخشد، آيين‏ها و سنت‏هاى ويژه آمادگى، روزه‏دارى و بدرقه و عيدگزارى اين ماه است. مناسبت‏هاى مهم اين ماه از منظر اسلام، مانند نزول قرآن، ضربت خوردن و شهادت حضرت على(ع)، شب‏هاى قدر و … نيز مناسبت‏هاى ديگرى براى بيشتر شدن اهميت اين ماه است.